नळदुर्ग किल्ला- नळदुर्ग

नळदुर्ग, जो पूर्वी जिल्हा मुख्यालय होता, उस्मानाबादपासून सुमारे 50 किलोमीटर दक्षिण-पूर्वेला वसलेले आहे. हा किल्ला भौगोलिकदृष्ट्या महत्त्वाचा असून, बोरि नदीच्या खोऱ्यात प्रक्षेपित झालेल्या बेसाल्ट खडकाच्या टेकडीवर बांधलेला आहे. किल्ल्याभोवती तीन बाजूंनी मजबूत तटबंदी आणि मोठमोठ्या बुरुजांची रचना करण्यात आली आहे. किल्ल्याचा एकूण परिघ अंदाजे दीड मैल आहे.

किल्ल्याचा आंतरिक भाग

किल्ल्याच्या आत नष्टप्राय झालेल्या भिंती, प्रशस्त रस्ते, तसेच काही महत्त्वाच्या वास्तू आहेत.

प्रमुख बुरुज: उंचीवर असलेला उंची बुरुज (उपळी बुरुज), परांडा बुरुज, नगर बुरुज, संगम बुरुज, संग्राम बुरुज, बांध बुरुज, पुणे बुरुज आदी.

वास्तूंचे अवशेष: बारूद कोठा, बारादरी, अंबरखाना, रंगीन महाल, जाळी आदी वास्तू किल्ल्यात आढळतात. जरी या वास्तू भग्नावस्थेत आहेत, तरी त्या एकेकाळी भव्य आणि प्रशस्त असाव्यात, असे दिसून येते.

टाक्या आणि तोफा: किल्ल्यात दोन टाक्या असून, “हत्ती तोफ” आणि “मगर तोफ” या महत्त्वाच्या तोफा आहेत.

दरवाजे आणि पाणी महाल

प्रमुख दरवाजे: हत्ती दरवाजा आणि हुरमुख दरवाजा हे किल्ल्याचे मुख्य प्रवेशद्वार आहेत.

पाणी महाल: बोरि नदीवर बांधलेल्या धरणाशी जोडणाऱ्या वास्तूमध्ये पाणी महाल हे विशेष लक्षवेधी ठिकाण आहे. हे धरण आणि महाल इब्राहिम आदिलशाह दुसरा यांच्या कारकिर्दीत बांधले गेले होते.

ऐतिहासिक पार्श्वभूमी

किल्ल्याची मूळ निर्मिती चालुक्य राजा यांच्या एका वंशजाने केली होती.

पुढे, हा किल्ला बहामनी सुलतानांच्या आधिपत्याखाली गेला.

नंतर तो आदिलशाही राजांनी ताब्यात घेतला.

अखेर, 1686 साली मुघलांच्या साम्राज्यात समाविष्ट झाला.

निष्कर्ष

नळदुर्ग किल्ला हा भारताच्या सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक वारशाचा महत्त्वाचा भाग आहे. त्यातील स्थापत्यकला, भव्य तटबंदी, आणि प्राचीन वास्तू एकेकाळच्या वैभवाचे प्रतीक आहेत.

संपर्क तपशील